Czym różnią się kolędy od pastorałek?

Trudno byłoby sobie wyobrazić świętowanie Bożego Narodzenia bez wspólnego wyśpiewywania tekstów i melodii bożonarodzeniowych. Jednak często zastanawiamy się, czym różnią się kolędy od pastorałek. Aby określić różnice między kolędami a pastorałkami, prześledzimy najpierw historię tradycji bożonarodzeniowych, które mają swój początek już w starożytnym Rzymie…

Skąd wzięły się tradycje bożonarodzeniowe?

Boże Narodzenie to święto chrześcijańskie. Co było w takim razie zanim jeszcze chrześcijaństwo dotarło na tereny Polski? Czy przełom grudnia i stycznia także był szczególnym czasem w roku?

W świecie pogańskim obchodzone były różne święta. 24 grudnia był dniem pogańskiego święta zmarłych, a zarazem ostatnim dniem roku. Te tradycje zapewne wywodzą się ze starożytnego Rzymu, gdzie rzymskie święto zmarłych obchodzono 23 grudnia, a pierwszego stycznia – Nowy Rok. Uroczystości poprzedzały tzw. Saturnalia, czyli trwające przez kilka dni (od 17 grudnia) radosne święto ku czci boga rolnictwa Saturna. W tym czasie odwiedzano swoich bliskich i sąsiadów, aby wręczyć sobie nawzajem podarunki. To już zaczyna kojarzyć się ze współczesnymi obchodami Świąt Bożego Narodzenia, prawda…?

Z Saturnaliami wiąże się jeszcze jedna – wciąż znana i popularna tradycja. Aby podziękować za całoroczne plony oraz zapewnić sobie pod tym względem pomyślność na dalsze dni, dekorowano domy zielenią i stawiano drzewka. Wokół nich cała rodzina zbierała się, aby śpiewać pieśni.

Pieśni, zielone drzewko, prezenty… To wszystko znamy! Skąd w takim razie tradycje te dostały się do Polski? Zwyczaje przywędrowały przez kraje bałkańskie, następnie do Rusi, aż wreszcie trafiły do Polski. Właśnie od słowa „god” oznaczającego Nowy Rok, a używanego na Rusi, święta obchodzone na przełomie grudnia i stycznia zyskały nazwę „godnie święta”.

Czym jest kolęda?

Z „godnymi świętami” wiąże się także termin „kolęda”. W tym miejscu znów wypada wspomnieć o kulturze starożytnego Rzymu, w którym to „kolęda” oznaczała każdy pierwszy dzień miesiąca. Cały lud gromadził się wtedy na kapitolu, aby radzić, ustalać i rozliczać podatki.

W Polsce wraz z postępującą chrystianizacją zastępowano tradycje pogańskie chrześcijańskimi. Trudno jednakże zmienić ni stąd ni zowąd mentalność lokalnej ludności, dlatego zwyczaje nowe z zastanymi przenikały się. Termin „kolęda” zyskał nowe znaczenie. Kolędowanie oznaczało odwiedzanie sąsiednich domostw, składanie sobie życzeń i drobnych podarunków. Po kolędzie chodzili również plebani, odbierając dary i ofiary również nazywane „kolęda”.

Jak widać, „kolęda” miała wiele znaczeń, ale nie od początku termin ten kojarzył się z pieśniami bożonarodzeniowymi, które my dziś bez wahania nazwalibyśmy kolędami…

Kolędy „życzące”

Zwyczaj odwiedzania sąsiednich domów zaczął przybierać coraz to ciekawsze formy. Do użycia weszły stroje, przebrania, maski i rekwizyty. Grupy kolędnicze przedstawiały rozmaite scenki. Nie mogło się obejść także bez pieśni, których teksty mówiły o życzeniach pomyślności dla domowników odwiedzonego domu. Pieśni te przyjęły nazwę „kolędy życzące”. Co ciekawe, często były to pieśni całkowicie świeckie. Nie znaleźlibyśmy w nich nawiązań do treści ewangelicznych, jedynie życzenia i winszowania.

Posłuchaj przykładu kolędy życzącej – Niech gospodarz wesół będzie , Mości gospodarzu

Kolędnicy śpiewali kolędę życzącą dla każdego domownika z osobna. Inna była pieśń dla gospodarza, inna dla gospodyni, a jeszcze inna dla młodych panien na wydaniu.

„Kolęda” współcześnie

Dzisiaj kolęda to utwór wokalny wykonywany w okresie Bożego Narodzenia. Szukamy tego zwyczaju już u podstaw średniowiecza. Franciszkanie przywieźli ze sobą do Polski piękną tradycję adoracji żłóbka. Towarzyszące takiej adoracji pieśni pierwotnie nazywane były rotułami. Słowo „kolędy” odnoszące się do pieśni związanych z Bożym Narodzeniem upowszechniło się dopiero na przełomie XVIII i XIX wieku.

Początkowo kolędy wykonywano jedynie w przestrzeni kościelnej. Później zwyczaj ten pojawił się także w domach. Dziś nie wyobrażamy sobie wieczerzy wigilijnej bez wspólnego kolędowania.

Wiele z tych najbardziej popularnych współcześnie kolęd przybyło do nas z innych krajów, na przykład Cicha noc z Austrii, Gdy się Chrystus rodzi z Czech. Mamy także kolędy napisane i skomponowane przez polskich twórców. Są to na przykład: Wśród nocnej ciszy, Bóg się rodzi, W żłobie leży.

Wciąż także powstaje wiele nowych kolęd. W naszym serwisie znajdziesz propozycję wzruszającej kolędy dla dzieci: Bliżej stajenki.

Co to są pastorałki?

Kolędy poruszają tematykę narodzenia Jezusa opisanego w Ewangelii. Pastorałki natomiast nawiązują do formy sielanki, życia pasterskiego i scenerii wiejskiego krajobrazu. Zaczęły powstawać już w XVII wieku, a ich rozpowszechnianie miało często postać ulotek rozdawanych na ulicach. Co ciekawe, wbrew pozorom autorami tekstów i melodii były zwykle osoby związane ze środowiskiem kościelnym. Pastorałki miały przekazywać prawdy ewangeliczne ludowi. Dlatego właśnie charakteryzowały się prostą, zwrotkową budową, czy też rytmiką taneczną. Teksty opowiadały o pasterzach, którzy posiadali imiona. Często składali oni dary małemu Jezuskowi. A były to dary nietypowe… Mocno związane z ludowością – na przykład kawałek sera!

Posłuchaj przykładowej pastorałki: Bracia, patrzcie jeno, Hej w dzień Narodzenia.

Zdarzało się, że w pastorałkach występował specyficzny, czasem wręcz rubaszny humor, a także swojski realizm. Jednak nie zawsze rozpoznamy pastorałkę po lekkim, humorystycznym tekście. Doskonałym przykładem jest franciszkańska pastorałka: Oj maluśki, maluśki…

Propozycję nowej pastorałki dla dzieci znajdziesz także w naszym serwisie: W drodze do stajenki.

Kolędy ludowe

Istnieje jeszcze jedna odmiana kolęd. Często zapomina się o istnieniu kolęd ludowych, ponieważ stanowią one specyficzną formę pieśni bożonarodzeniowych. Są to melodie genetycznie ludowe – wymyślane przez lud w środowisku wiejskim. Ich treść uzupełnia treści ewangeliczne o dodatkowe szczegóły. Występuje w nich aspekt cudowności.

Jeszcze nie tak dawno dużą popularnością cieszyła się kolęda ludowa o Maryi wijącej wianki na łące. Wianek symbolizuje czystość i niewinność, dlatego Matka Boża nakłada taki wianek na głowę swojego nowonarodzonego Syna, ale też na swoją…

Co wybrać – kolędę czy pastorałkę?

Wiemy już, czym różnią się kolędy od pastorałek. Co w takim razie lepiej wybrać do śpiewania podczas świąt Bożego Narodzenia? Co zaproponować do nauki dzieciom na jasełka lub konkurs świąteczny? Nie ma jednoznacznej odpowiedzi na te pytania. Zarówno teksty kolęd, jak i pastorałek mówią o narodzinach Jezusa i mniej lub bardziej edukują na temat treści ewangelicznych. Dlatego niezależnie od tego, czy wybierzemy humorystyczną pastorałkę, czy spokojną i pobożną kolędę, w okresie Bożego Narodzenia po prostu warto wspólnie śpiewać!

Kalina Rokosz